یزد باید یزد باقی بماند و نخواهد که شبیه شهر دیگری بشود
مصاحبه با مجله پرگار به مناسبت هجدهم تیرماه سال روز ثبت جهانی یزد در یونسکو
چرا حفاظت از میراث فرهنگی از نظر بین المللی اهمیت دارد؟
وقتی ما از لفظ «میراث» استفاده میکنیم منظورمان دستاوردها و ثروتهایی است که نسلهای گذشته برای ما به یادگار باقی گذاشتهاند و حائز ارزش و اهمیت هستند. حالا ثروتهایی را در نظر بگیرید که حاصل اندیشه، ذوق، هنر و تجربهاندوزی صدها سال انسان هایی است که روی زمین زیسته اند. این تجربیات برای همه انسانها در آینده می توانند مورد استفاده قرار گیرند و نسل های آینده هم از هنر آنها لذت ببرند. در واقع میراث فرهنگی، جدای از آن که در یک سرزمین و در بین مردمان یک ملت یا قوم یا مذهب به وجود آمده است؛ جنبه ای انسانی دارد و می تواند برای همه آیندگان مورد استفاده باشد و به اصطلاح «میراث مشترک بشریت» باشد، یعنی همه بشریت و نسل های کنونی و آینده از مزایای آن استفاده کنند. چنین میراثی را باید حفاظت کرد و همانطور که همه ملتها در آن ذینفع هستند، لازم است برای حفاظت از آن هم همکاری کنند. این همکاری می تواند جنبه های مختلف فنی، اقتصادی، گردشگری و... داشته باشد. علاوه بر این نابودی چنین میراثی، به عنوان یک منبع اقتصادی بخصوص از نظر گردشگری ممکن است به چالشهای اجتماعی و گسترش فقر منجر شود و از همه مهمتر این که اغلب آنچه میراث فرهنگی نامیده می شود به ویژه میراث ملموس، حاصل ادوار مختلف صلح و ثبات و رونق اقتصادی بوده است و حفاظت از آنها تذکر این نکته است که برای تحقق توسعه و رشد، نیازمند صلح و مدارای بیشتر درون و میان جوامع هستیم. علاوه بر اینها، موضوعات دیگری هم مطرح شده است که از جمله می توان به حق بر بهره مندی از مواهب فرهنگی و ترویج فرهنگ اشاره نمود که در جای خود موضوع پیچیده ای محسوب می شود.
چه جنبه های حقوقی بین المللی در موضوع حمایت از میراث فرهنگی قابل طرح است؟
اگر بخواهم از جنبه های جدیدتر آغاز کنم، همین نگاه حقوق بشری به میراث فرهنگی است. به موازات ادبیات میراث مشترک بشریت برای محیط زیست، اسناد بین المللی از همین ادبیات برای میراث فرهنگی هم استفاده کرده اند. به عبارت دیگر، این حق مشترک همه بشریت است که میراث فرهنگی پاس داشته و حفاظت شود. از طرف دیگر در سالهای اخیر موضوع حق بر منظر تاریخی بخصوص در ارتباط با شهرهای تاریخی مطرح شده است. موضوعی که مشخصا در یزد و ثبت شهر تاریخی یزد هم اهمیت فوق العاده ای دارد. در واقع، شهروند یزد و سپس هر انسانی حق دارد از این منظره تاریخی یا طبیعی بهره ببرد و احتمالا این هم یکی از وجوه توسعه ادبیات حقوق بشر و تجلی مفهوم حق بر شهر است. اما سه موضوع بسیار مهم دیگر هم هست که جنبه های الزامی قوی تری دارند. یکی مسأله تعهدات دولتها و مسئولیت بین المللی است. به این معنا که دولتها در شناسایی و حفاظت از میراث فرهنگی خود، تعهدی بین المللی دارند که نقض آن ممکن است منجر به مسئولیت بین المللی شود. خود این تعهد از طریق تخصیص بودجه، استخدام کارشناسان، برنامه ریزی، تعهد به ارزیابی آثار پروژه های عمرانی بر میراث فرهنگی، جرم انگاری تخریب میراث فرهنگی و ترمیم آثار آسیب دیده و سایر روشهای لازم انجام می شود. دوم همکاری بین المللی است. یعنی برای حفظ این میراث، دولتها در صورت لزوم باید از دیگر دولتها و سازمانهای بین المللی طلب همکاری کنند که ثبت شهرها و اماکن تاریخی و فرهنگی بخشی از همین فرایند است. و سومین مسأله که حائز اهمیت جدی است حفاظت از میراث فرهنگی در جریان مخاصمات مسلحانه و جنگهاست، طوری که تخریب عمدی این آثار تحت شرایطی ممکن است جنایت جنگی محسوب شود و در قلمرو حقوق بین الملل کیفری قرار گیرد. چنان که دیوان بین المللی کیفری در پرونده المهدی به این موضوع پرداخته است.
مهمترین اسناد بین المللی مربوط به حمایت از میراث فرهنگی کدامند؟
کنوانسیون حمایت میراث فرهنگی و طبیعی جهان، یکی از مهمترین اسناد در این زمینه است که در سال 1972 میلادی یعنی 1351 شمسی به تصویب یونسکو رسیده است و دولت ایران هم خیلی زود و در سال 1353 آن را در مجلس تصویب نمود.
از میان دیگر اسناد می توان به کنوانسیون حمایت از اموال فرهنگی در هنگام مخاصمات مسلحانه 1954، کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس 2003، کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی زیر آب 2001 و کنوانسیون منع و پیشگیری از واردات، صادرات و انتقال غیرقانونی اموال فرهنگی 1970 اشاره نمود.
این اسناد چه تعهداتی را برعهده دولتها می گذارند؟
مشخصا کنوانسیون 1972 میراث فرهنگی را شامل «آثار، مجموعه ها و محوطه ها» می داند که البته هر کدام از اینها تعریف خودشان را دارند. کنوانسیون از دولتها می خواهد در برنامه ریزی عمومی کشور خود به میراث فرهنگی توجه کنند، آنها را تشخیص دهند و مورد حمایت و حفاظت قرار دهند و به دیگران بشناسانند، مطالعات علمی برای حفاظت از آنها انجام دهند، از اقدامات عامدانه و مخرب میراث فرهنگی خودداری کنند و با کمیته میراث فرهنگی یونسکو همکاری کنند. همین کنوانسیون، امکان ثبت میراث فرهنگی دولتها را پیش بینی کرده است. البته فهرست میراث فرهنگی کشورها حصری نیست و هر زمان می تواند توسعه پیدا کند. علاوه بر این، میراث فرهنگی که واجد ارزش های استثنایی و جهانی باشند هم در فهرست یونسکو ثبت می شوند. یکی از آثار مهم ثبت ملی و جهانی، اطلاع رسانی به سایر دولتها درباره وجود این میراث است که ممکن است در مخاصمات مسلحانه هدف قرار بگیرند. با ثبت و اطلاع رسانی، دولتهای دیگر نمی توانند منکر وجود این آثار یا مدعی عدم اطلاع از وجود آنها بشوند. کنوانسیون، منابع مالی را هم برای برخی فعالیتهای حفاظتی پیش بینی کرده است. سایر معاهدات هم هر کدام تعهداتی را پیش بینی کرده اند.
نقش سازمان یونسکو در حمایت از میراث فرهنگی چیست؟
مهمترین نقش یونسکو یا سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی ملل متحد در این است که زمینه را برای همکاری دولتها فراهم کند. ثبت میراث فرهنگی، راهنمایی و ارشاد دولتها در حفاظت از این میراث، تدوین معاهدات و اسناد دیگر از جمله فعالیتهایی است که یونسکو انجام داده و میتواند انجام دهد. طبیعتاً مثل هر سازمان بینالمللی دیگر، اختیارات یونسکو هم در چارچوب صلاحیتی که دولتها به آن تفویض کردهاند محدود است و جز در چارچوب اسناد بینالمللی الزامآور نمیتواند مثلاً در امور داخلی کشورها مداخله کند یا تعهدات مضاعفی برای آنها به وجود بیاورد.
یکی از برنامه های یونسکو «شهرهای میراث جهانی» است که هدف از آن، کمک به دولتها در چالشهای مربوط به حفاظت و مدیریت میراث شهری است و توسط کمیته میراث جهانی که در کنوانسیون 1972 تأسیس آن پیش بینی شده بود، مدیریت می شود. این کمیته معیارهایی برای شناسایی شهرهای میراث جهانی ارائه میدهد و پس از شناسایی یک شهر یا محوطه شهری، توصیههایی را ارائه میکند که برای حفاظت از میراث فرهنگی باید مورد توجه مقامات ملی و محلی بخصوص شهرداریها قرار بگیرد. در چارچوب همین برنامه بود که یزد نیز به عنوان شهر میراث جهانی به ثبت رسید.
جایگاه ویژه یزد در ارتباط با حفاظت از میراث فرهنگی چیست؟ به عبارت دیگر چه ویژگی ممتازی در یزد هست که موجب ثبت آن در یونسکو شده است؟
یونسکو، یزد را حائز دو معیار از معیارهای شناسایی شهر میراث جهانی دانسته است. اول این که یزد، شاهدی منحصر به فرد یا استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدنی است و دوم این که یونسکو، یزد را نمونه برجستهای از یک سکونتگاه انسانی دانسته که نماینده یک فرهنگ یا تعامل انسان با محیط زیست است. به زبان سادهتر، این که مردمان شهری مثل یزد طی قرنها توانستهاند خود را با ویژگیهای زیست محیطی این منطقه تطبیق دهند و بافت و ساختار فرهنگی خود را حفظ کنند، بسیار ارزشمند است. این که هر فردی از هر کجای ایران و جهان، بتواند در کوچههای بافت تاریخی یزد قدم بزند و نحوه زیست و تعامل با محیط و مواجهه مردمان با چالشهای مختلف طبیعی و غیرطبیعی را ادراک کند، در دل خود ارزش و دانش محسوب میشود. علاوه بر این، آنچه یزد را منحصر به فرد میکند این است که همین بافت و ساختار را حفظ کند و احتمالاً با توجه به دستاوردهای تکنولوژی و نیازهای مدرن، به روز شود؛ نه این که هویت خود را تغییر دهد. همین جاست که آن چشمانداز تاریخی به عنوان یک حق برای شهروند یزدی و حتی برای نسلهای آینده بشر مطرح میشود.
برای حفظ این جایگاه چه باید کرد؟
من وقتی در تهران قدم میزنم یا حتی در اصفهان و شیراز، میبینم که گاهی جز ساختمانی از یک هویت تاریخی چیزی نمانده است و حتی گاهی شلختگی و بینظمی از در و دیوار، تابلوها و رفت و آمد بیرون میریزد. واقعاً تا حدی هم خوش شانس بودهایم که چند بنای قجری در تهران و یا بناهای خاص و چشمنواز صفوی در اصفهان و بناهای عصر زندیه در شیراز باقی ماندهاند. اما واقعیت این است که آنچه در جاهای دیگر باقی مانده، عمدتاً یادگار حکومتهاست؛ و آنچه بخصوص در بافت تاریخی یزد میبینیم یادگار زندگی عادی عموم مردم است؛ از خانهها، کوچهها، مساجد، حسینیهها، حمامها و... . اینها ارزش مردمشناسی دارد، برای دانش تعامل با محیط زیست، اهمیت دارد و به طور خلاصه این که یزد باید یزد باقی بماند و نخواهد که شبیه شهر دیگری بشود. ارزش اساسی، همین است.
