در رگ تاک

«رسولان که از اطراف می آیند... فرمان چنان باشد به گماشتگان و عمّال و مقطعان که ایشان را به منزل، نزل دهند و نیکو دارند و به خشنودی گسیل کنند و چون بازگردند هم بر این صفت روند؛ که هر چه با ایشان کنند، از نیک و بد، همچنان باشد که با آن پادشاه کرده باشند که ایشان را فرستاده باشد. و پادشاهان همیشه حرمت یکدیگر داشته اند و رسولان را عزیز داشته، که بدان قدر جاه ایشان زیادت شده است نه کم. و اگر وقتی میان پادشاهان مخالفتی و وحشتی بوده است، رسولان بر حسب وقت همی آمده اند و می شده، و رسالت چنانکه ایشان را فرموده اند می گزارده. هرگز ایشان را نیازرده اند و از نیکوداشت عادتی کم نکرده، که پسندیده نیست. چنانکه خدای، عزّوجلّ در این معنی می گوید در محکم کتاب خویش: و ما علی الرسول الا البلاغ المبین. معنیش این باشد که نیست بر رسول مگر رسانیدن آنچه ظاهر دانند.»^*

متن فوق، بخشی است از یکی از آثار مهم تاریخ سیاسی ایران: سیاست نامه یا سیرالملوک، نوشته خواجه نظام الملک طوسی. (درباره او بخوانید در ویکی پدیا و تبیان) این اثر خواجه گرچه اثری چندان منقّح نیست و به قول دکتر حسن انوری، فاقد نظریه حقوقی و دکترین است، اما در فصل بیست و یکم «اندر معنی احوال و روش رسولان و ترتیب کار ایشان» با ایجاز درباره حقوق دیپلماتیک عصر خود توضیح می دهد و حاکمان آتی را انذار می دهد که مبادا خلاف چنین رویه ای عمل کنند، بلکه حفظ حرمت «رسولان» را موجب افزایش «قدر جاه» پادشاهان دانسته است. نظام الملک، در این اثر پس از بیان مختصر هر قاعده لازم سیاست ورزی برای پادشاهان، مثالهایی از تجربیات، شنیده های خود یا تاریخ بیان می کند که در این فصل نیز چنین است.

به گمانم این فصل، علاوه بر آن که جنبه تاریخی و قدمت عرف حقوقی بین المللی در خصوص احترام به نمایندگان سیاسی را نشان می دهد، خود حاکی از یک «آموزه حقوقی نویسنده (ای) برجسته» است و در نتیجه دو گونه از منابع حقوق بین الملل را نشان می دهد. آن بخش از نوشته که به «همیشه(گی)» بودن حرمت رسولان و «هرگز» نیازردن ایشان اشاره می کند، دلیل بر عرف است و در آن بخش که توصیه می کند که بی حرمتی «پسندیده نیست»، نوعی آموزه حقوقی را بیان می کند. (مقاله ای را درباره جایگاه آموزه های حقوقی اینجا بخوانید.)

آنچه در ماده 38 اساسنامه دیوان به عنوان یکی از منابع فرعی حقوق بین الملل مدرن آمده است، چنین واژه پردازی شده است:

… teachings of the most highly qualified publicists of the various nations…

واژه پابلیسیست، در اینجا هم معنی نویسنده سیاسی می دهد و هم نویسنده حقوقی بین المللی. چه بسا خواجه نظام الملک را می توان مشمول چنین تعبیری دانست؛ که متن برجای مانده از وی نیز در زمره «برجسته ترین» آثار حقوقی – سیاسی «ملت» ایران است. نکته حائز اهمیت رویکرد خواجه نظام الملک این است که وی، اعتبار آنچه را که امروز مزایا و مصونیت های دیپلماتیک خوانده می شود ناشی از اصول حاکمیت و برابری دولتها می داند؛ آنجا که می گوید، احترام نهادن به «رسول»، به دلیل احترام «پادشاه» ارسال کننده اوست و البته «پادشاهان همیشه حرمت یکدیگر داشته اند.» و در عین حال، کار فرستاده، چیزی جز رساندن پیام (انجام وظیفه) نیست و از این بابت قابل مؤاخذه نیست، حتی زمانی که مخاصمه ای میان دو حکومت وجود داشته باشد.

در حقوق بین الملل امروز، علت مزایا و مصونیت های دیپلماتها، ایجاد امکان انجام وظایف شغلی و عدم اخلال در انجام این وظایف برشمره می شود. چنانکه دیوان بین المللی دادگستری در قضیه قرار بازداشت و پس از آن که کنگو از دیوان می خواهد، بلژیک را به علت نقض اصل حاکمیت برابر دولتها و حقوق دیپلماتیک به وسیله صدور قرار بازداشت برای وزیر خارجه وقت کنگو، محکوم نماید، چنین بیان می دارد: «در حقوق بین الملل عرفی، مصونیت وزرای امور خارجه نه به علت منافع شخصی ایشان، بلکه به منظور تضمین انجام مؤثر وظایف آنها به نمایندگی از دولت مربوطه، به ایشان اعطا شده است.» بدین سان، دیوان در تعیین قلمرو این مصونیت ها، همین معیار را لحاظ می کند؛ یعنی صرفاً مصونیت هایی را می پذیرد که در راستای انجام وظایف وی، ضروری هستند. با این حال، وزیر امورخارجه (و نه الزاماً همه سفرا)، از مزایای رئیس کشور نیز برخوردار می شوند. (ICJ, 2002, para 53)

در اینجا قصد آن ندارم که نوشته ای از حدود یک هزار سال پیش را که در پاسخ به فراخوان شاه سلجوقی برای تدوین یک «دستور» شاهانه، تدوین شده است در جایگاه منبعی برای «تعیین قواعد حقوق بین الملل» امروز قرار دهم، بلکه این مختصر یادآوری بخش کوچکی از داشته های فارسی زبانان است که در ادبیات حقوقی بین المللی، قابل بازشناسی و بازخوانی و بلکه معرفی در سطح جهانی است. این دو صفحه نشان می دهد درکی شبیه امروز از حقوق و روابط بین الملل مبتنی بر احترام دولت ها وجود داشته است؛ درکی که امروز نیز برخی از آن عاجزند! گرچه این ادراک، هم دستخوش تعدیل است و هم در آستانه تحولی که کل ساختار نظام حقوقی بین المللی را متأثر می سازد.جالب آن که در آن دوره نیز سیاسیون می دانسته اند که برخی سفرا قصد جاسوسی دارند؛ این جاسوسی ممکن است شامل کسب اطلاعات محرمانه یا اطلاع یافتن از برخی مسائل مثل کیفیت و کمیت ارتش، قدرت پادشاه و... از طریق مشاهدات مرسوم، باشد. با وجود این، در آن زمانه نیز تندروی و عتاب با سفیر تحت هیچ شرایطی تجویز نشده است که «هرگز ایشان را نیازرده اند». خوب است داشته های خود را بشناسیم.

* سیاستنامه (سیرالملوک)، خواجه نظام الملک طوسی، به کوشش جعفر شعار، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چ 5، 1371، ص 113.