فصل سوم سحبا: آسیب شناسی نگارش و انتشار مقالات

برای دسترسی به ویدیوی این نشست، صفحه instasahba را در اینستاگرام دنبال کنید.

ماجرای یک تخلف پژوهشی

روز 16 آذر در کانال تلگرام، از تخلفی خبر دادم که در آن، بخشهایی طولانی از مقاله پیشین منتشرشده من، در مقاله دیگری حتی بدون ارجاع به طور کامل، کپی شده و به نام دیگری منتشر شده است. مقاله مورد تقلب، مقاله ای است با عنوان «نگاهی نو به ماده 508 قانون مجازات اسلامی» که تیرماه 1388 در ارگان کانون وکلای دادگستری اصفهان به نام مدرسه حقوق منتشر و تیر 92 در آدرس جدید وبلاگ شخصی ام بازنشر شده است:

مستندات:

http://maqami.blog.ir/post/72

http://isfahanbar.org/images/docs/files/000001/nf00001138-1.pdf

 و مقاله تقلّبی مقاله ای است که با عنوان «محکومیت به اتهام همکاری با دول خارجی متخاصم»  در دوفصلنامه رویه قضایی (حقوق کیفری) وابسته به دانشگاه علوم قضایی (ش 1، بهار و تابستان 1395) منتشر شده است.

مستند:

http://ujsas.ac.ir/rgh/browse.php?sid=1&a_id=98&slc_lang=fa&ftxt=1

لازم به توضیح است که مقاله بنده، فاقد اعتبار علمی – پژوهشی بوده و نشریه رویه قضایی نیز یک نشریه مروری نقد رأی است؛ اما اینها  مانع تحقق تخلف محرز مورد اشاره نیست! در واقع از پاراگراف آخر صفحه ششم مقاله (ص 76 مجله) عیناً و یا با حذف برخی جملات و اختصار آنها، از تمامی متن مقاله منتشرشده سال 88 استفاده شده است.  در واقع پاراگراف مذکور تا انتهای متن مقاله (حدود 5 صفحه – معادل نیمی از متن) «کپی»، مصداق سرقت ادبی، تخلّف پژوهشی و لاجرم جرم کیفری است. (ماده 23 قانون حمایت – 1348)

بدیهی است که چنین استفاده ای، مصداق استفاده علمی محسوب نمیشود که با ارجاع صحیح علمی، محقق میشود؛ بلکه متنی نسبتاً طولانی به صورت یکجا کپی شده و حقوق معنوی صاحب اثر به طور کامل، نقض گردیده است.

در مکاتبه ای که با نویسنده مقاله 1395 داشتم، علت را جویا شده ام، عذرخواهی خصوصی ایشان را دریافت کرده و بدون آن که دلایل ایشان را موجّه بدانم یا عذرشان را بپذیریم، فعلاً قصدی برای تعقیب حقوقی یا کیفری ندارم. بلکه انتشار این تخلّف شدید و آشکار، با هدف آگاه سازی جامعه دانشگاهی و هشدار نسبت به تخلّفات مشابه انجام میشود.

تصاویر تمامی صفحات مستندات فوق در لینک زیر موجود است:

http://bayanbox.ir/info/2586331497070346619/%D8%AA%D9%82%D9%84%D8%A8

 

 

58

این یادداشت با عنوان «تخلفات پژوهشی پنهان و آشکار» (!) به عنوان سرمقاله روزنامه سراسری نسل فردا 17 آبان 95 منتشر شده است.

«دانشجو خودش باید پایان نامه بنویسد، خودش باید مقاله بنویسد و ارائه دهد... اگر جایی می­خواهد استخدام شود، به خاطر اینکه با پایان نامه خریداری شده مدرک گرفته است و سطح تحصیلاتش در آن حد نیست، جایز نیست و حقوقی که دریافت می­کند در قبال کاری که آن شرایط را ندارد، مشکل دارد.»

این جملات بخشهایی از دیدگاه منسوب به رهبری درباره تقلب در امتحانات، نگارش مقاله و پایان­نامه است که در پایگاه اینترنتی ایشان منتشر شده است. از طرف دیگر ایشان در دیدار اخیر با نخبگان بر حفظ اعتبار علمی کشور نیز تأکید کرده­اند.

در چنین وضعی، اسپرینگر نیچر به عنوان یکی از مهمترین ناشران علمی دنیا، طی بیانیه­ای با تشکیک در اعتبار علمی و اصالت 58 مقاله ارسالی از ایران که عمدتاً در علوم پزشکی منتشر شده­اند، اعلام کرده که آنها را از فهرست مقالات خود حذف کرده است و به بازبینی اصالت برخی مقالات مشکوک دیگر خواهد پرداخت.

واقعیت این است که طی حدود یک دهه گذشته رشد بالای مقالات علمی به اشتباه به عنوان دلیلی بر رشد علمی و تولید علم در کشور تلقّی شده­است؛ در حالی که افزایش کمّی مقالات ISI به ویژه در علوم فنی و پزشکی، هیچ تناسبی با رفع نیازها و مشکلات کشور نداشته است. این حجم مقالات، در توسعه کارآفرینی، اختراعات کارآمد و گسترش فناوریها تأثیری در زندگی روزمره مردم نداشته است و مثلاً هنوز ایرانیها یک گوشی همراه که حاصل فناوری ایرانی و قابل رقابت با فناوری خارجی باشد، در دست نمی­گیرند. گویا عمده این مقالات نوشته میشوند تا آمار مقالات اعضای هیئت علمی، دانشگاه و نهایتاً آموزش عالی کشور افزایش یابد، اعضای هیئت علمی ارتقا یابند، و... . هیچ دلیل کیفی، این حجم مقالات را توجیه نمی­کند.

نویسنده این یادداشت به عنوان یکی از نویسندگان نسبتاً فعّال در حوزه تخصصی خود (علوم انسانی) به خوبی از حجم بالای تخلفات پژوهشی پنهان و آشکار در همه رشته­های دانشگاه­ها آگاه است و به سهم خود با این پدیده مبارزه میکند. باوجود این، سهم بالای تخلفات خارجی و بین­المللی­شده به حوزه­هایی غیراز علوم انسانی مرتبط میشود، به این دلیل بسیار ساده که تاکنون محققان ایرانی به ندرت مقالات خود را در این حوزه به مجلات خارجی ارسال کرده­اند و بارها نیز به قصور در پیشرفت علمی کشور متهم شده­اند. در عین حال، فرایند داوری در مجلات علمی داخلی نیز معمولاً بسیار طولانی و جدی است و به علّت همزبانی و اهمیت «متن»  در این دسته مقالات، که ذاتاً از طریق اینترنت و نرم­افزارهای تشابه­یاب قابل جستجو و ردگیری است، تقلّب در این حوزه مشکل­تر است.

به هرحال افزایش ابهامات نسبت به ارزش علمی فعالیت محققان سختکوش و تیزبین ایرانی و در نتیجه تشکیک در اعتبار مدارک علمی صادره از دانشگاه­های ایران که موجب نگرانی رهبری نیز شده است، باید سیاستگذاران آموزش عالی را به اصلاح درکشان از ماهیت علم، تولید علم، پژوهش و رابطه علم و پژوهش با نیازها و ضرورتهای زیستی حسب ویژگیهای خاص هر یک از دسته­های علوم، وادار سازد. این نگرانی باید به سیاستگذاران علمی ما بفهماند که اولاً همه رسته­های علمی را نمیتوان با شاخص­های مشابه سنجید. برای مثال، بزرگترین نظریه­پردازان علوم انسانی یا کسانی که تمدّنها هویت خود را به آنها مدیون هستند، گاهی حتی یک مقاله علمی – پژوهشی با تعریف امروزی نداشته­اند! ثانیاً مفهوم کمّی تولید علم باید جای خود را به ارزشگذاری برای توسعه علم بدهد. علم، تولید نمیشود بلکه به تولید بهینه متناسب با اقتضائات زیست مطلوب انسانی میتواند منجر شود. ثالثاً به عنوان یک ضرورت عاجل و البته مستمر، جامعه علمی باید نسبت به تردیدهای جاری واکنش نشان دهد. میتوان در کمیته­ای زیرنظر شورای عالی انقلاب فرهنگی، به ارزیابی یکایک مقالات مشکوک پرداخت و در صورت اثبات اتهام، مرتکبان به عذرخواهی و رفع اثر از نتایج مقالات تقلبی محکوم شوند و در صورت رد اتهام، از جامعه علمی کشور اعاده حیثیت شود. این فرایند باید مستمر باشد و جامعه علمی در همه حوزه­های علم باید نسبت به پالایش خود حساسیت داشته باشد؛ در غیر اینصورت و مانند بسیاری دیگر از صنوف اجتماعی که به دلیل تعصّب از پالایش درونی اجتناب میکنند، جامعه دانشگاهی اعتبار و مرجعیت اجتماعی خود را از دست خواهد داد. در پایان به عنوان عضوی از جامعه حقوقی کشور که معمولاً واکنشهای سخت و کیفری را آخرین راه­حل مناسب می­داند، بر این نکته نیز تأکید میکنم که اگرچه اراده سیاسی و تقنینی بر مقابله با بنگاه­های تولید مقاله و پایان­نامه که به راحتی تبلیغات میدانی نیز انجام میدهند، وجود دارد؛ اما مقابله کیفری با این بنگاه­ها، تنها بخش کوچکی از راه حل نهایی مسأله است. نباید تصور کرد که با جرم­انگاری و مجازات فعالان این بنگاه­ها این معضل حل خواهد شد که آنها نیز بعضاً از دانشجویانی که توانایی پژوهشی بالایی دارند اما با مشکلات مالی مواجه هستند، استفاده می­کنند.