آیا قانونی بودن اقامت شرط است؟
در شرایطی که نظام تابعیت مبتنی بر خاک، یک آفریقایی زاده را به ریاست جمهوری آمریکا نشانده است، اخیراً موضوع جالبی برایم مطرح شد. سؤال این بود:
«من در سال 1364 در ایران متولد و 23 سال در آنجا زندگی کردم. پدر و مادرم کارمند و پناهنده ی ایران و تبعه افغانستان هستند. اما این پناهندگی 2 ماه پس از تولد من اخذ شده بود. می خواستم بدانم آیا من می توانم تابعیت ایران را بدست آورم؟»
در پاسخ می توان بندهای مختلف ماده 976 و سایر مواد کتاب «تابعیت» قانون مدنی را مورد توجّه قرار داد. مورد اخیر مشمول بند 5 ماده 976 می شود. مطابق این ماده، تابعیت ذاتی (غیراکتسابی) ایران که ترکیبی از نظام مبتنی بر خون و خاک است، احصا شده و در بند پنجم «کسانی که در ایران از پدری که تبعه خارجه است به وجود (دنیا) آمده و بلافاصله پس از رسیدن به سن هیجده سال تمام، لااقل یک سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند» به عنوان «تبعه ایران» محسوب خواهند شد. البته در این زمینه باید بند ب ماده 977 هم توجه داشت که چنین فردی نباید ظرف یکسال (در فاصله 18 تا 19 سالگی) به دولت متبوع پدرش (در فرض اخیر: افغانستان) درخواست بقا بر تابعیت پدر داده باشد. چند نکته در این دو ماده:
- این که در بند 5 ماده 976 فقط به «پدر خارجی» اشاره شده بسیار بدیهی است، چون چنانچه پدر ایرانی باشد، فرد خودبخود ایرانی می شود. (تابعیت براساس خون)
- فرد مزبور باید پس از 18 سالگی، بلافاصله تا یک سال دیگر نیز «مقیم» ایران باشد. در این که منظور از «اقامت» تعریف قانونی آن است یا صرف «سکونت» کفایت می کند، می توان بحث نمود. مخصوصاً که با توجه به ماده 1002 و سایر مواد قانون مدنی، اقامتگاه ممکن است جایی غیر از محل سکونت فرد باشد. به هرحال، فرض آن است که مقنّن به آثار حقوقی کلمه ای که به کار برده واقف است و مقصود وی، اقامتگاه است و نه سکونتگاه.
- فردی که شرایط بند 5 را داشته باشد، خودبخود از سن 19 سالگی، «تبعه ایران» شناخته می شود و نیازی به موافقت هیچ مرجعی ندارد. ممکن است وی از دادگاه بخواهد به عنوان یک امرغیرترافعی، تابعیت ایرانی وی را «شناسایی» کند.
- شرایط ماده 977 که بقا بر تابعیت پدر را مشروط به برخی اقدامات دانسته است، تأکیدی بر این است که تابعیت ایرانی چنین فردی خودبخود احراز شده و نیاز به موافقت دولت (پذیرش تابعیت: تابعیت اکتسابی) ندارد.
اما نکته جالب در سؤال بعدی مطرح می شود:
«وقتی من برای تابعیت اقدام کردم گفته شد که باید در زمان تولد فرزند والدین اقامت قانونی داشته باشند.و پدر و مادر من در آن زمان تنها کارت مهاچرت داشتند.آیا این ایراد قانونی است؟ آیا تنها با تکیه به نمتن بند 5 ماده 976 می توان این مشکل بخشنامه ای را حل کرد؟»
در پاسخ باید گفت در بند 5 فقط به «تولد از پدر خارجی در ایران» اشاره شده است و این بند که مصداق بارز نظام تابعیت مبتنی بر خاک است، نه تنها مشمول حتی مسافران نیز می شود، بلکه هیچ اشاره ای به قانونی یا غیرقانونی بودن حضور پدر (و البته مخصوصاً مادر) نشده است. ممکن است پدر فرد به هرعلتی (ازجمله طلاق، یا مسافرت بعدی) در کشور خود باشد (یا فوت کرده باشد) و مادر در ایران وضع حمل کند و بعد شرایط اقامت مطرح شود. در نظام مبتنی برخاک، اصل آن است که فرد متولد شده در یک سرزمین، تبعه آن دولت خواهد شد و هرگونه شرط و مانعی در این زمینه باید صراحتاً در قانون ذکر شود؛ مانند شرط استمرار اقامت پس از 18 سالگی. در فقدان چنین شرطی، اصل عدم اقتضا می کند که قانونی بودن حضور پدر و مادر در ایران، شرط تابعیت ایرانی فرزند نباشد. از سوی دیگر در صورت وجود چنین بخشنامه ای، با توجه به اصل 170 قانون اساسی و مقررات قانون دیوان عدالت اداری (مصوب 1385) می توان ابطال بخشنامه را از دیوان عدالت اداری تقاضا نمود. ضمن آن که در جریان رسیدگی قضایی در دادگاههای حقوقی نیز اشخاص می توانند توجّه قاضی را به غیرقانونی بودن بخشنامه جلب نمایند و چنانچه قاضی، این ایراد را نپذیرد، می توان موضوع را در چارچوب «اناطه» (ماده 19 ق.آ.د.م) در دیوان عدالت اداری مطرح نمود
