در رگ تاک

مریم سادات امیرشاکرمی

کارشناس ارشد حقوق بین الملل، دانشکده حقوق و الهیات، دانشگاه شهید اشرفی اصفهانی

از سال ۱۹۹۲ با تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد، سوم دسامبر هر سال روز جهانی معلولین گرامی داشته میشود. به این مناسبت دکتر روحانی به مناسبت روز جهانی معلولان در صفحه­ی مجازی خود با انتشار عکسی از نواختن سنتور توسط یک معلول هنرمند، بر لزوم توجه و بکارگیری توامندی­های آنان تأکید و اهمیت ایجاد فرصت برابر برای معلولان را یادآوری کرد. انتشار عکس نواختن سنتور به نوعی  بیانگر حق مشارکت معلولان در فعالیت­های فرهنگی و  اعمال حق تفریح آنان است. مشارکت در فعالیتهای فرهنگی، تفریحی، فراغتی و ورزشی ازجمله مؤلفه­های ضروری برای تمامی افراد جامعه به شمار میرودکه باید در دسترس همگان قرار گرفته و از آن برخوردار گردند. باوجوداین، افراد معلول اغلب از حق شرکت در طیف گسترده­ای از فرصتهای فرهنگی، تفریحی، ورزشی و فراغتی که آسایش و استراحت برای افراد جامعه را فرض مسلم میداند، نادیده انگاشته شده­اند.

تفریح و مشارت در فعالیت­های فرهنگی در بسیاری از اسناد حقوق بشری از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر(ماده 24 و 27)، میثاق بین­المللی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی( ماده 7 و 15) و کنوانسیون­های خاص نیز از جمله کنوانسیون حذف کلیه اشکال تبعیض علیه زنان(ماده 13)،کنوانسیون حقوق کودک (ماده 31)، اصول ملل متحد برای سالمندان(اصل 16) و کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت  که در ماده 30  آن،  شرح مفصلی از حقوق رفاهی، گردشگری و تفریح که به عنوان حقوق نسل پنجم نامیده میشود، منعکس شده اند.. تفریح و فراغت، ازجمله نیازهای اساسی معلولان در جامعه و ارائه دهنده فرصتی جهت بازپروری و ادغام آنان در جامعه تلقی میگردد؛ که توجه شدید به برابری و عدم تبعیض را میطلبد. ماده 30 کنوانسیون راجع به شناسایی حق افراد معلول در راستای مشارکت برابر با سایرین در زندگی فرهنگی توسط کشرهای عضو است که باید تمامی اقدامات مقتضی را در جهت اطمینان از برخورداری آنها از تمامی امکانات فرهنگی، برنامه های تلویزیونی، تأتر، سینما و .. و دسترسی به اماکن خاص اجراهای فرهنگی اتخاذ کنند. دسترسی معلولان به فرهنگ و فعالیتهای فراغتی یک مسئولیت مبتنی بر دمکراسی است؛ اما در بسیاری از کشورها، به ویژه کشورهای اروپایی یک تعهد نیز محسوب میشود. ازینرو، سال 2003، به عنوان سال اروپایی معلولان انتخاب شد.  در طی این سال، شورای اروپا یک قطعنامه ای برای دسترسی ساختارهای فرهنگی و فعالیتهای فرهنگی برای معلولان را تصویب کرد. قطعنامه توصیه هایی را برای کشورهای عضو، جهت ارتقایء و بهبود دسترسی به فرهنگ  ارائه کرده است. همچنین در ماده 15 منشور اجتماعی اروپا سال 1996 (نسخه ی اصلاح شده) ، بر حق استقلال، ادغام و مشارکت در زندگی جامعه معلولان اشاره نموده و دولتها را متعهد به ادغام و شرکت معلولان در زندگی جامعه از طریق تمهیداتی همچون رفع موانع در ارتباطات، دسترسی به وسایل حمل و نقل و فعالیتهای تفریحی و فرهنگی ساخته است.

کمیته  وزیران شورای اروپا نیز یک توصیه نامه به شماره (6)92 را به عنوان یک سیاست پیوسته برای معلولان در 9 آوریل 1992 تصویب کرد که دربردارنده دسترسی معلولان به فرهنگ، فراغت و خدمات فرهنگی میباشد.برنامه جهانی اقدام برای معلولین  که مهم‌ترین نتیجه سال بین‌المللی معلولان 1981و مصوب قطعنامه 52/37 ، در 3 دسامبر 1982 مجمع عمومی سازمان ملل میباشد، بر اقدامات مؤثری در جهت مشارکت تفریحی معلولان در جامعه و برابری آنها با سایر افراد اشاره کرده و تأکید میکند که کشورهای عضو باید برخورداری فرصتهای مساوی برای فعالیتهای تفریحی معلولان را به گونه ای مساوی تضمین کنند. به علاوه، قواعد استاندارد برابرسازی فرصتها  مصوب قطعنامه 96/48 مورخ 20 دسامبر 1993 مجمع عمومی، در ماده یازدهم این سند به مقوله تفریح به عنوان یکی از اصول پیش شرطهای مشارکت برابر در جامعه اشاره کرده و بیان میدارد که دولت‌ها باید تدابیری برای ساختن اماکنی برای تفریح در هتل‌ها، تالارهای ورزشی و غیره انجام دهند که قابل دسترسی و استفاده معلولان باشد. چنین تدابیری باید شامل حمایت از معلولان در برنامه‌های تفریحی و ورزشی، ازجمله طرح‌هایی برای ایجاد روش‌های دسترسی و مشارکت، برنامه‌های ارائه اطلاعات و آموزش باشد. همچنین اعلامیه حقوق معلولان مصوب قطعنامه­ی 47/37 مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1975 به تصویب رسید؛ در قسمت ایتدایی ماده 9 اعلامیه بر حق معلولان به زندگی و مشارکت در کلیه فعالیت‌های اجتماعی، خلاقه یا تفریحی با خانواده‌ها یا والدین رضاعی خود تأکید ورزیده است و به گونه ای بر حق تفریح معلولان اشاره و آن را به رسمیت میشناسد.

یکی از اصول کلی مندرج در ماده 3 کنوانسیون معلولان، «دسترسی» میباشد که در ماده 9 به تفصیل بیان شده است؛ دسترسی مقدمه مباحث راجع به حقوق معلولان است و لازمه مشارکت فعال معلولان در تمامی جنبه زندگی و  تحقق سایر حقوق آنان محسوب میگردد؛ هیچ کس قادر به تحقق حقوق بشر خود بدون وجود عنصر دسترسی نخواهد بود. در قطعنامه 131/60 مجمع عمومی مصوب 26 ژانویه 2006، اهمیت به رسمیت شناختن دسترسی در محیطهای فیزیکی و اطلاعات و ارتباطات را، به منظور توانمندسازی معلولان به بهره مندی کامل از حقوق بشر و ایفای نقشی فعال در توسعه و پیشرفت جامعه و تصریح اینکه تکنولوژی، به ویژه تکنولوژیهای ارتباطی و اطلاعاتی، امکانات نوینی را برای بهبودی و ارتقای دسترسی و تسهیل مشارکت مؤثر و برابر آنها فراهم میکند، مورد تأکید قرار داده است. اعلامیه و برنامه اقدام وین  که در سال 1993 در کنفرانس جهانی حقوق بشر به تصویب رسید، اشعار داشته که مکان افراد معلول، همه جاست (افراد معلول میتوانند در همه جا باشند). باید تضمین شود که تمامی موانع معین معلولین، اعم از فیزیکی، مالی، اجتماعی یا روانی که آنها را از مشارکت کامل در جامعه محروم میکند یا محدود میسازد، مرتفع میشوند تا این افراد به فرصتهای برابر دسترسی پیدا کنند.   دسترسی یکی از اصول کلیدی برجسته در تحقق حقوق ماده 30 کنوانسیون تلقی میگردد. اجرای مؤثر ماده 9 (قابلیت دسترسی) پیش شرط حیاتی برای مشارکت معنادار معلولان در زندگی فرهنگی، گردشگری، ورزش و فعالیتهای تفریحی میباشد. بدین منظور کشورهای عضو باید اقدامات و مراحل کافی و لازم را در راستای دسترسی به فعالیتهای تفریحی، فراغتی، ورزشی و مشارکت در زندگی فرهنگی معلولان اتخاذ نمایند؛ باتوجه به اصول استاندارد برای برابرسازی فرصتها مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1993 که با هدف توانمندساختن معلولان در زندگی فردی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ارائه شده است، تضمین اجرای این استاندارها و دستورالعمل ها برای دسترسی به تجهیزات، امکانات و خدمات فرهنگی، گردشگری، ورزشی و فعالیتهای تفریحی دارای اهمیت حیاتی و اساسی میباشد. تمامی تجهیزات و امکانات و خدمات جدید و مدرن باید به گونه ای مناسب، برای دسترسی همگان از جمله معلولان و مطابق با اصول طراحی عمومی و جهانی برای همه ساخته و سعی بر رفع تدریجی موانع در بهره مندی از این خدمات و امکانات باشند.

باتوجه به مؤلفه دسترسی، اعلامیه جهانی حقوق بشر در ماده 27 مقرر میکند که «هر کس حق دارد آزادانه در زندگانی فرهنگی اجتماع شرکت جوید و از اقسام هنرها استفاده کند.»؛ اما با این وجود در طی سالها، معلولان با موانعی برای تحقق حقوقشان مبنی بر مشارکت در زندگی فرهنگی در اجتماع به دلیل عدم دسترسی به برنامه ها، اماکن و سالن ها و .. مواجه بوده اند. برای مثال نقض حق یک ویلچرسوار به دلیل وجود پله در هنگام ورود به سالنهای کنسرت و عدم وجود راه قابل دسترس و یا نقض حق یک نابینا به دلیل عدم وجود هیچگونه علائم، شرح یا وصفی در قالب الکترونیکی یا شنیداری و یا به صورت نوشتاری به خط بریل در موزه ها و گالری ها و نمایشگاها، نقض حق یک نابینا  به دلیل عدم وجود زیرنویس یا مترجم زبان ایماء و اشاره در سینما و نقض حق یک فرد معلول ذهنی به دلیل عدم وجود متون خوانا، قابل فهم و ساده مناسب این افراد ازجمله نمونه های عدم دسترسی به شمار میروند.

مطابق با بند 2 ماده 4، کنواسیون معلولین در سطح ملی مشابه دیگر کنوانسیونهای حقوق بشری، کشورهای عضو را به اتخاذ تمامی اقدامات مقتضی از جمله قانونگذاری جهت اصلاح یا نسخ قوانین موجود، مقررات، آداب و رسوم و روشهایی که شکل دهنده ی تبعیض علیه معلولان میباشند ملزم میکند. با توجه به «تعهد به احترام» دولت به عنوان یکی از سه وجه تعهد دولتها نسبت به حقوق بشر، در رابطه با ماده 30 کنوانسیون، دولتها باید از محدودیت یا دخالت در دسترسی افراد معلول به اعمال حق خود بر دسترسی به مکانهای ورزشی و تفریحی و شرکت در فعالیتهای فرهنگی خودداری نمایند. دولتها باید از اجرای اعمال تبعیض آمیز به عنوان سیاست دولت خودداری و از تحمیل اعمال تبعیض آمیز مرتبط با زندگی فرهنگی مثل محدودیت در استفاده از زبان اشاره، دوری ورزند. لذا در تعهد به حمایت، دولت موظف به اتخاذ تمامی اقدامات تقیینی، قضایی، و اجرایی مقتضی و اقداماتی در جهت تسهیل برخورداری از حقوق فرهنگی، تفریحی، ورزشی و فراغتی میباشد. برای مثال، در ساختمانها و سایر تجهیزات رایگان عمومی، پلاکاردهایی به زبان بریل و به شکل قابل فهم و ساده استفاده نمایند. به علاوه، به ارائه ی راهنما، قاری و مفسر حرفه¬ای و متخصص در زبان ایماء و اشاره در جهت تسهیل دسترسی به ساختمانها و دیگر امکانات و تجهیزات رایگان عمومی  و یا در یک رویداد فرهنگی یا مکانهای ورزشی عمومی بدون موانع فیزیکی مبادرت ورزند. و درنهایت به ترویج سایر اشکال همیاری، کمک و حمایت مقتضی به معلولان برای تضمین دسترسی به اطلاعات بپردازند.  در نهایت در تعهد به ایفاء، دولتها ملزم به اتخاذ اقداماتی در راستای اجرای کامل حقوق میشوند. مثلاً کشورهای عضو کنوانسیون باید آموزش مقتضی به افرادی که در سازمانهای تفریحی، گردشگری، فراغت و فرصتهای ورزشی درگیر هستند را تضمین کند. همچنین دولت میتواند یک یک طرح اقدام ملی به منظور یک استراتژی جامع برای ایجاد عرصه های ورزشی دردسترس افراد معلول به عنوان شرکت کنندگان و به عنوان تماشاگران را تصویب کند.